Çocuk ve genç işçilerin istihdamı bir kısım İşveren ek hukuki mükellefiyetlerinin doğmasına sebep olmaktadır. Nitekim çocuk ve genç işçilerin bedensel ve ruhsal yönden gelişme çağında olmaları gözetilerek, çalışma yaşamının, bu gelişmeyi engellememesini amaç edinen yasal düzenlemeler getirilmiş ve iş mevzuatımızda çocuk ve genç işçiler için bazı özel koruyucu hükümlere yer verilmiştir.
İş bu koruyucu yasal düzenlemelerin temelini oluşturan Anayasa’nın 50. maddesi ile “Kimse, yaşına, cinsiyetine ve gücüne uygun olmayan işlerde çalıştırılamaz. Küçükler ve kadınlar ile bedeni ve ruhi yetersizliği olanlar çalışma şartları bakımından özel olarak korunurlar.” denilmekle Anayasal güvenceye kavuşturulan çocuk ve genç işçilirin çalıştırılmaları sırasında; herhangi bir işyerinde çocuk ve genç işçi çalıştırılıp çalıştırılamayacağı, bu işçilerin hangi esaslara göre çalıştırılacağı, düzenlenmesi gereken belgeler, verilmesi gereken eğitimler, 4857 Sayılı İş Kanunu ve “Çocuk ve Genç

İşçilerin Çalıştırılma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik” ile açıklanmaktadır;
1-Çocuk ve Genç İşçi Tanımları;
Çocuk ve genç işçi kavramları, Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik’in 4. maddesinde tanımlanmıştır. Buna göre;
– Genç işçi, 15 yaşını tamamlamış, ancak 18 yaşını tamamlamamış,
– Çocuk işçi ise 14 yaşını bitirmiş, 15 yaşını doldurmamış ve ilköğretimini tamamlamış kişiyi ifade etmektedir.
2-Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılma Esasları;
a) Yazılı İş Sözleşmesi Akdedilme Yükümlülüğü;
Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik 12. maddesi uyarınca; işverenler, çocuk veya genç işçilerin velisi veyla vasisi ile yazılı iş sözleşmesi yapmak zorundadırlar.
Ayrıca işverenler tarafından; çocuk ve genç işçinin velisi veya vasisine, çocuk ve genç işçinin çalıştırılacağı iş, karşılaşabileceği riskler ve alınan önlemler hakkında bilgi verilmeli, okula devam eden çocuk ve genç işçiden çalıştırmaya başlamadan önce, öğrenci olduğuna dair belge istenerek, bu belge özlük dosyasında muhafaza edilmelidir.
b)Çalıştırma Yaşı ve Yasakları;
Hukukumuzda en az çalışma yaşı 4857 Sayılı İş Kanunu 71.maddesinde düzenlenmiştir. Anılan madde uyarınca; 15 yaşını doldurmamış çocukların çalıştırılması yasaktır. Ancak, on dört yaşını
doldurmuş ve zorunlu ilköğretim çağını tamamlamış olan çocuklar; bedensel, zihinsel, sosyal ve ahlaki gelişmelerine ve eğitime devam edenlerin okullarına devamına engel olmayacak hafif işlerde çalıştırılabilirler. On dört yaşını doldurmamış çocuklar ise bedensel, zihinsel, sosyal ve ahlaki gelişmelerine ve eğitime devam edenlerin okullarına devamına engel olmayacak sanat, kültür ve reklam faaliyetlerinde yazılı sözleşme yapmak ve her bir faaliyet için ayrı izin almak şartıyla çalıştırılabilirler.
Çocuk ve genç işçilerin işe yerleştirilmelerinde ve çalıştırılabilecekleri işlerde güvenlik, sağlık, bedensel, zihinsel ve psikolojik gelişmeleri, kişisel yatkınlık ve yetenekleri dikkate alınır. Çocuğun gördüğü iş onun okula gitmesine, mesleki eğitiminin devamına engel olamaz, onun derslerini düzenli bir şekilde izlemesine zarar vermemelidir.
4857 Sayılı İş Kanunu’nun 72. maddesi uyarınca; maden ocakları ile kablo döşemesi, kanalizasyon ve tünel inşaatı gibi yer altında veya su altında çalışılacak işlerde, 18 yaşını doldurmamış erkek ve her yaştaki kadınların çalıştırılması yasaktır. Getirilen yasak, hükümde örnek olarak sayılan işlerle sınırlı değildir, yer altında ve su altında yapılan bütün işleri kapsamaktadır.
4857 Sayılı İş Kanunu’nun 73 üncü maddesi uyarınca ise; sanayiye ait işyerlerinde, 18 yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçilerin gece çalıştırılmaları (gece dönemine denk düşen 20.00-06.00 saatleri arasındaki işçi postalarında) yasaktır.
Çocuk ve genç işçinin işe yerleştirilmesinde ve çalışması süresince güvenliği, sağlığı, bedensel, zihinsel, ahlaki ve psikososyal gelişimi, kişisel yatkınlık ve yetenekleri dikkate alınmalıdır. Çocuk ve genç işçiler, okula devam edenlerin okula devamları ile okuldaki başarılarına engel olmayacak, meslek seçimi için yapılacak hazırlıklara ya da yetkili makamlar tarafından yeterliliği kabul edilen mesleki eğitime katılmasına engel olmayacak işlerde çalıştırılabilirler. İşverenler çocuk ve genç işçilerin tecrübe eksikliği, mevcut veya muhtemel riskler konularında bilgisizlik veya tamamen gelişmiş olmamalarına bağlı olarak gelişmelerini, sağlık ve güvenliklerini tehlikeye sokabilecek herhangi bir riske karşı korunmalarını temin etmekle yükümlüdürler.
Çocuk işçilerin çalışmasına izin verilen hafif işler, genç işçilerin çalışmasına izin verilen işler ve 18 yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçiler bakımından yasak olan işler “Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik” ile düzenlenmiş olup, bu işler bilgi notumuzun son kısmında ayrıntılı olarak bilgilerinize sunulmuştur.
c) Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılma Süreleri;
Çocuk ve genç işçilerin sağlığını korumak amacıyla diğer işçilerden farklı biçimde kısaltılmış iş süreleri getirilmiş olup bu süreler 4857 Sayılı iş Kanunu 71. madde ve “Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik” 6.maddesi ile düzenlenmiştir. Buna göre;
— Temel eğitimini tamamlamış ve okula gitmeyen çocukların çalışma saatleri günde yedi ve haftada otuz beş saatten fazla olamaz. Ancak, 15 yaşını tamamlamış çocuklar için bu süre günde sekiz ve haftada kırk saate kadar arttırılabilir.
— Çocuk ve genç işçilerin günlük çalışma süreleri, yirmi dört saatlik zaman diliminde, kesintisiz on dört saat dinlenme süresi dikkate alınarak uygulanır.
— Okula devam eden çocukların eğitim dönemindeki çalışma süreleri, eğitim saatleri dışında olmak üzere, en fazla günde iki saat ve haftada on saat olabilir. Okulun kapalı olduğu dönemlerde çalışma süreleri yukarıda belirttiğimiz esaslara göre(yaşa göre haftalık 35 veya 40 saat) belirlenir.
— İki saatten fazla dört saatten az süren işlerde otuz dakika, dört saatten yedi buçuk saate kadar olan işlerde çalışma süresinin ortasında bir saat olmak üzere ara dinlenmesi verilmesi zorunludur.
d) Çocuk ve Genç İşçilerin Tatil ve Yıllık Ücretli İzin Süreleri;
Çocuk ve genç işçilerin hafta tatili izinleri kesintisiz kırk saatten az olamaz ve ulusal bayram ve genel tatil günlerinde çalıştırılamazlar. Bu günlere ilişkin ücretleri ise bir iş karşılığı olmaksızın ödenmelidir. (Yön.8. ve 9. md.)
Yine çocuk ve genç işçilere verilecek yıllık izin süresi 20 günden az olmamalıdır. Yıllık ücretli iznin kesintisiz kullandırılması esastır. Ancak yararına olduğu durumlarda çocuk ve genç işçilerin isteği üzerine en fazla ikiye bölünerek kullandırılabilir. (İK 53/5, Yön.10.md.)
Ayrıca yukarıda açıklanan şekli ile; 4857 Sayılı İş Kanunu’nun 71. maddesinde belirtilen çalıştırma yaşı ve çocukları çalıştırma yasağı hükmüne aykırı hareket eden, 72. maddesi hükümlerine aykırı olarak yer altında ve su altında 18 yaşını doldurmamış erkek çocukları, gençleri ve her yaştaki kadınları çalıştıran, 73. maddesine aykırı olarak çocuk ve genç işçileri gece çalıştıran işveren hakkında aynı yasanın 104. md. gereğince idari para cezası uygulanmaktadır.
e) Sair İşveren Borç ve Yükümlülükleri;
Çocuk ve genç işçilere yönelik olarak düzenlenen yasa hükümlerinin bir arada değerlendirilmesi ile işçiler lehine ve yararına olacak şekilde farklılıkların bulunduğu açıktır. Bu itibarla 4857 sayılı Yasa kapsamında düzenlenen ve tüm işçilerin menfaatine olacak şekilde, işverenlere karşı bir takım yükümlülükler getiren sair yasa hükümlerinin, çocuk ve genç işçiler yönünden de bağlayıcı olacağı tabiidir. Temel işveren borçlarından sayılan; ücret ödeme borcu, işçiyi gözetme borcu, eşit davranma ve diğer işveren borçları, çocuk ve genç işçiler yönünden de işveren açısından bağlayıcı olacaktır. Örneğin; 18 yaşından büyük çalışanların işyerine geliş ve gidişlerinde servis sağlanmasına karşın, çocuk ve genç işçilerin herhangi bir objektif ve haklı bir neden bulunmaksızın servisten faydalandırılmamaları eşitlik ilkesine aykırılık olarak kabul edilecektir.
f) Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılabilecekleri İşler;
Çocuk İşçilerin Çalıştırılabilecekleri Hafif İşler
1. Düşme ve yaralanma tehlikesi olabilecek şekilde çalışmayı gerektirecek olanlar hariç meyve, sebze, çiçek toplama işleri,
2. Kümes hayvanları besiciliğinde yardımcı işler ve ipek böcekçiliği işleri,
3. Esnaf ve sanatkarların yanında satış işleri,
4. Büro hizmetlerine yardımcı işler,
5. Gazete, dergi ya da yazılı matbuatın dağıtımı ve satımı işleri (yük taşıma ve istifleme hariç),
6. Fırın, pastane, manav, büfe ve içkisiz lokantalarda komi ve satış elemanı olarak yapılan işler,
7. Satış eşyalarına etiket yapıştırma ve elle paketleme işleri,
8. Kütüphane, fuar, panayır ve sergi yerlerinde yardımcı işler (yük taşıma ve istifleme hariç),
9. Spor tesislerinde yardımcı işler,
10. Çiçek satışı, düzenlenmesi işleri.
Genç İşçilerin Çalıştırılabilecekleri İşler
1. Meyve ve sebze konserveciliği, sirke, turşu, salça, reçel, marmelat, meyve ve sebze suları imalatı işleri,
2. Meyve ve sebze kurutmacılığı ve işlenmesi işleri,
3. Helva, bulama, ağda, pekmez imalatı işleri,
4. Kasaplarda yardımcı işler,
5. Çay işlemesi işleri,
6. Çeşitli kuru yemişlerin hazırlanması işleri,
7. Küçükbaş hayvan besiciliğinde yardımcı işler,
8. Süpürge ve fırça imalatı işleri,
9. Elle yapılan ağaç oymacılığı, kemik, boynuz, kehribar, lüle taşı, Erzurum taşı ve diğer maddelerden süs eşyası, düğme, tarak, resim, ayna, çerçeve, cam ve emsali eşya imalatı işleri,
10. Toptan ve perakende satış mağaza ve dükkanlarında satış, etiketleme ve paketleme işleri,
11. Büro işyerlerinde büro işleri ve yardımcı işler,
12. İlaçlama ve gübreleme hariç çiçek yetiştirme işleri,
13. İçkili yerler ve aşçılık hizmetleri hariç olmak üzere hizmet sektöründeki işler,
14. Diğer giyim eşyası, baston ve şemsiye imalatı işleri,
15. Yiyecek maddelerinin imalatı ve çeşitli muamelelere tabi tutulması işleri,
16. Yorgancılık, çadır, çuval, yelken ve benzeri eşyaların imalatı ve dokuma yapmaksızın diğer hazır eşya imalatı işleri,
17. Sandık, kutu, fıçı ve benzeri ambalaj malzemeleri, mantar, saz ve kamıştan sepet ve benzeri eşya imalatı işleri,
18. Çanak, çömlek, çini, fayans, porselen ve seramik imaline ait işler (fırın işleri ve silis ve quarts tozu saçan işler hariç),
19. El ilanı dağıtımı işleri,
20. Cam, şişe, optik ve benzeri malzeme imalathanelerinde üretime ilişkin işler (fırın işleri ve silis ve quarts tozu saçan işler, ısıl işlem, renklendirme ve kimyasal işler hariç),
21. Bitkisel ve hayvansal yağların üretimi ve bunlardan yapılan maddelerin imaline ilişkin işler (karbon sülfür gibi parlayıcı veya tahriş edici çözücülerle yapılan prine veya benzeri yağlı maddelerin ekstrasyon yoluyla yağ üretimi işlerinde ekstrasyon kademeleri hariç),
22. Pamuk, keten, yün, ipek ve benzerleriyle bunların döküntülerinin hallaç, tarak ve kolalama tezgahlarından ve boyama ile ilgili işlemlerden bölme ile ayrılmış ve fenni iklim ve aspirasyon tesisatı olan iplikhane ve dokuma hazırlama işleri,
23. Balıkhane işleri,
24. Şeker fabrikalarında üretime hazırlamaya yardımcı işler,
25. Araçsız olarak 10 kg’dan fazla yük kaldırılmasını gerektirmeyen torbalama, fıçılama, istifleme ve benzeri işler,
26. Su bazlı tutkal, jelatin ve kola imali işleri,
27. Sandal, kayık ve emsali küçük deniz araçlarının imalatı ve tamiratı işleri (boya ve vernik işleri hariç).

16 Yaşını Doldurmuş Fakat 18 Yaşını Bitirmemiş Genç İşçilerin Çalıştırılabilecekleri İşler
1. Toprağın pişirilmesi suretiyle imal olunan kiremit, tuğla, ateş tuğlası işleri ile boru, pota, künk ve benzeri inşaat ve mimari malzeme işleri,
2. Kurutma ve yapıştırma işleri, kontrplak, kontratabla, yonga ağaçtan mamul suni tahta ve PVC yüzey kaplamalı suni tahta imali işleri ile emprenye işleri,
3. Parafinden eşya imali işleri,
4. Kuş ve hayvan tüyü kıllarının temizlenmesi, didiklemesi, ayrılması ve bunlara benzer işler,
5. Plastik maddelerin şekillendirilmesi ve plastik eşya imali işleri (PVC’nin imali ve PVC’den mamül eşyaların yapımı hariç),
6. Mensucattan hazır eşya imali işleri (Perde, ev tekstili, otomobil ürünleri ve benzerleri),
7. Kağıt ve odun hamuru üretimi işleri,
8. Selüloz üretimi işleri,
9. Kağıt ve kağıt ürünlerinden yapılan her türlü eşya ve malzemenin imali işleri,
10. Zahire depolarındaki işler ile un ve çeltik fabrikalarındaki işler,
11. Her türlü mürekkep ve mürekkep ihtiva eden malzeme imali işleri.
Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılamayacakları İşler
1. 4857 sayılı İş Kanununun 69 uncu maddesinde belirtilen gece dönemine rastlayan sürelerde yapılan işler,
2. Hazırlama, Tamamlama ve Temizleme İşleri Yönetmeliği kapsamındaki işler,
3. Alkol, sigara ve bağımlılığa yol açan maddelerin üretimi ve toptan satış işleri,
4. Parlayıcı, patlayıcı, zararlı ve tehlikeli maddelerin toptan ve perakende satış işleri ile bu gibi maddelerin imali, işlenmesi, depolanması işleri ve bu maddelere maruz kalma ihtimali bulunan her türlü işler,
5. Gürültü ve/veya vibrasyonun yüksek olduğu ortamlarda yapılan işler,
6. Aşırı sıcak ve soğuk ortamda çalışma gerektiren işler ile sağlığa zararlı ve meslek hastalığına yol açan maddeler ile yapılan işler,
7. Radyoaktif maddelere ve zararlı ışınlara maruz kalınması ihtimali olan işler,
8. Fazla dikkat isteyen ve aralıksız ayakta durmayı gerektiren işler,
9. Parça başı ve prim sistemi ile ücret ödenen işler,
10. Para taşıma ve tahsilat işleri,
11. İş bitiminde evine veya ailesinin yanına dönmesine olanak sağlamayan işler (eğitim amaçlı işler hariç),
12. İşyeri Hekim raporu ile fiziki ve psikolojik yeterliliklerinin üzerinde olan işler,
13. İnsan sağlığını etkileyen zararlı maddelerle ilgili işler,
14. Eğitim, deney eksikliği, güvenlik konusunda dikkat eksikliği riski taşıyan işler.
Çocuk ve genç işçilerin istihdamının temel esasları işbu Bilgi Notumuzda izaha çalışılmış olup detay düzenleme ve tereddüt edilen hususlarda danışmanlık alınması önerilir.

Saygılarımızla.